Σαν τέτοια ώρα στο βουνό ο Παύλος πληγωμένος….

Στις 13 Οκτωβρίου 1904, κάπου 120 χρόνια πριν, ο Παύλος Μελάς, η πιο ευγενική και εμβληματική μορφή του Μακεδονικού Αγώνα, ένας άνθρωπος-σύμβολο, θυσιάζεται ως εθελοντής σε αυτά εδώ τα χώματα, φωτίζοντας με την σύντομη πορεία του, τον δρόμο όλων όσων πόνεσαν και πονούν για αυτόν τον τόπο.

Το ιστορικό πλαίσιο:
Η μακεδονική περιπέτεια ξεκινάει ουσιαστικά περί τα τέλη του 19ου αι. Με την εισαγωγή από την Ρωσία του πανσλαβισμού στα Βαλκάνια, και την ίδρυση της Μεγάλης Βουλγαρίας με την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και της Βουλγαρικής Εξαρχίας, και με αιχμή την εθνικιστική παραστρατιωτική οργάνωση του ΒΜΡΟ, που έμεινε στην ιστορική μας μνήμη ως “κομιτατζήδες”.
Το Γένος των Ρωμιών κατακερματίζεται από τα παιχνίδια των Μεγάλων Δυνάμεων. Αυτό το ίδιο γένος των υπόδουλων ορθοδόξων, που παρά τις όποιες εσωτερικές του διαφοροποιήσεις υπέμεινε επί αιώνες τον τουρκικό ζυγό, υπό την σκέπη της εθναρχούσας Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, που αγκάλιαζε τους υπόδουλους Ρωμιούς “ως ὄρνις ἐπισυνάγει τὰ νοσσία ἑαυτῆς ὑπὸ τὰς πτέρυγας”. [1]
Συνεκτικός άξονας λοιπόν των Ρωμιών η Ορθόδοξη παράδοση και η Ελληνική γλώσσα. Γι Αυτό και επιμένει ο ισαπόστολος άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: “αδελφοί μου, … να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν …. και ωσάν μάθης το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος.” [2]
Για να επιβληθούν όμως οι Εξαρχικοί στην Μακεδονία, έπρεπε να κοπούν οι δεσμοί με την Ρωμαίικη μνήμη, με την Ελληνική γλώσσα, με την εθναρχούσα Μητέρα Εκκλησία. Με κάθε τροπο, με το καλό ή με το άγριο. Γιαυτό και επιχειρείται διείσδυση στην περιοχή, με ανεγέρσεις εξαρχικών ναών, ίδρυση σχολείων, και φυσικά με παραστρατιωτική δράση από το ΒΜΡΟ, τους γνωστούς μας “κομιτατζήδες”. Κύρια ομάδα-στόχος οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας, τους οποίους ήλπιζαν να προσεταιριστούν, λόγω γλωσσικής συνάφειας.
Όμως ο λαός της Μακεδονίας αντέδρασε, μένοντας πιστός στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, και οργανώνοντας σταδιακά την αντίστασή του. Πολλούς Μακεδόνες οι Εξαρχικοί τους είπανε “Γραικομάνους”, μανικούς λάτρεις της Ελλάδος. Γιατί αδυνατούσαν να καταλάβουν πώς γίνεται αυτοί, καίτοι σλαβόφωνοι, να κλείνουν μέσα στην καρδιά τους τόση Ελλάδα και τόση Ρωμιοσύνη.

Οι Μακεδονομάχοι:
Μπροστά στις δεινές περιστάσεις το Πατριαρχείο όρισε στις Μακεδονικές μητροπόλεις άξιους και δυναμικούς ιεράρχες. Ο Καστορίας Γερμανός, ο Δράμας Χρυσόστομος (ο μετέπειτα Σμύρνης, εθνομάρτυρας και άγιος της εκκλησίας μας), ο Μοναστηρίου Ιωακείμ, ο Κορυτσάς Φώτιος, και άλλοι, καλούνται να οργανώσουν με κάθε πρόσφορο τρόπο τον Αγώνα, εμψυχώνοντας τον λαό και κρατώντας λεπτές και δύσκολες ισορροπίες.
Ντόπιοι οπλαρχηγοί αναδεικνύονται. Ο Καπετάν Ρακοβίτης από το Κρατερό, ο Λάκης Πύρζας από την Φλώρινα, ο Παύλος Κύρου, ο Σίμος Ιωαννίδης, για να θυμηθούμε μερικούς τοπικούς δικούς μας. Πολλοί από αυτούς, και δεν είναι μυστικό, δεν ήξεραν Ελληνικά. Ελληνικά όμως χτυπούσε η καρδιά τους. Δεν ξεχνάμε την τελευταία κραυγή του “γραικομάνου” σλαβόφωνου καπετάν Κώττα στην αγχόνη του μαρτυρίου: “Ντα ζίβε Γκρτσια” – Ζήτω η Ελλάς!
Μα και παντού σε όλη την Μακεδονία σχηματίζονται ένοπλες ομάδες γύρω από άξιους οπλαρχηγούς. Στηρίζουν και προστατεύουν τον λαό, και χτυπούν όπου βρουν τους Κομιτατζήδες. Στον αγώνα προστρέχουν παλικάρια και από την νότιο Ελλάδα και την Κρήτη, μεταξύ τους και αρκετοί έμπειροι στρατιωτικοί, που αγκάλιασαν την Μακεδονία σαν να ήταν η δικιά τους πατρίδα, συχνά θυσιάζοντας την ζωή τους.
Οι Μακεδονομάχοι, ντόπιοι και ξένοι, αντλούν δύναμη, νόημα και ταυτότητα, εμπνέονται και εμφορούνται από τις μνήμες ενός αρχαίου μεγαλείου. (“εμνήσθην ημερών αρχαίων” [3], που θα έλεγε και ο ψαλμωδός). Γιατί μέσα στην Ρωμιοσύνη, στην Ελληνική διαχρονία, δεν έχει τόση σημασία αν είσαι στην καταγωγή Σλαβόφωνος, Αρβανιτόφωνος, Βλαχόφωνος, Τουρκόφωνος ή Αραβόφωνος, αν μιλάς Γραικάνικα, Τσακώνικα ή Ποντιακά. Η αγκαλιά της χωράει όσους ενστερνίζονται και αντλούν ταυτότητα από τον υπερ-χιλιετή Ελληνισμό, τον πολιτισμό που ανέδειξε αυτός ο τόπος, τις μνήμες του, τις αξίες του, τις παραδόσεις του, την μεταφυσική, τα υπαρξιακά του προτάγματα. Και εδώ βρίσκεται το κλειδί για την κατανόηση των εσωτερικών κινήτρων των αγωνιστών.
Ο αγώνας βέβαια δίνεται και στα σχολειά και στις εκκλησιές. Οι ιερείς της Μακεδονίας στην πλειονότητά τους απορρίπτουν την Εξαρχία. Λειτουργούν στα Ελληνικά και μνημονεύουν τον Πατριάρχη. Δάσκαλοι λειτουργούν Ελληνικά σχολειά, πρόχειρα στην αρχή, πιο οργανωμένα αργότερα. Νεαρές κοπέλες γίνονται δασκάλες, για να μάθουν τα Ελληνικά γράμματα στα χωριατόπαιδα. Οι κίνδυνοι πολλοί. Ο μισθός τους πενιχρός, όπως μας πληροφορεί ο ευπατρίδης μακεδονομάχος Γεώργιος Μόδης. Ο φόρος αίματος είναι βαρύς, τα θύματα πολλά. Σε πολλά μέρη ιερείς και δάσκαλοι διώκονται μέχρι θανάτου.

Ο χαρακτήρας του Αγώνα:
Ο Μακεδονικός Αγώνας στην κορύφωση της ένοπλης μορφής του διήρκησε περίπου 5 έτη. Έπιασε όλη την έκταση της Μακεδονίας μας, από του Κρούσεβο και το Μοναστήρι, μέχρι τα Πιέρια και την Χαλκιδική, από το Μορίχοβο και την Στρούμιτσα, μέχρι την Δράμα και την Καβάλα. Διεξήχθη σε βουνά, και σε βάλτους, σε πόλεις και σε χωριά, σε μοναστήρια και εκκλησιές, σε σπίτια, σε καταστήματα και σε σχολειά. Διεξήχθη στα κρυφά και στα φανερά. Ενέπλεξε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Μακεδονίας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Ήταν αγώνας σκληρός και πολυδιάστατος. Ήταν πόλεμος με τα όπλα, ήταν πόλεμος νεύρων, πόλεμος τρομοκρατίας, προπαγάνδας και διπλωματίας, πόλεμος πληροφοριών και ευστροφίας, πόλεμος πολιτισμών και ταυτοτήτων, πόλεμος αντοχής, πίστης και αφοσίωσης.
Καμία πλευρά δεν υπέστη οριστική συντριβή. Όμως η Εξαρχία δεν επικράτησε, ενώ η Ρωμιοσύνη νίκησε γιατί άντεξε. Το όραμα για Μεγάλη Βουλγαρία πνίγηκε κάπου στον βάλτο των Γιαννιτσών. Ο λαός της Μακεδονίας μάτωσε και υπέφερε, αλλά κατάφερε τελικά να αποτρέψει την επιχειρούμενη Εξαρχική διείσδυση, και να μείνει κοντά στο Πατριαρχείο και την Μητέρα Εκκλησία, και κοντά στον Ελληνισμό, όπου θα ενσωματωνόταν λίγα χρόνια αργότερα.

Η απήχηση του Αγώνα και η μνήμη:
Ο λαός μας τραγούδησε τον Μακεδονικό Αγώνα. Ύμνησε τους αγωνιστές, μοιρολόγησε τους νεκρούς του. Στο Λέχοβο υμνούν τον καπετάν-Λούκα, στην Ιερισσό τον καπετάν-Γιαγλή, στην Έδεσσα κλαίνε τον καπετάν-Άγρα. Τον Παύλο Μελά τον μοιρολογούν στην Ημαθία ακόμα και στην σλαβική ντοπιολαλιά, καθώς στόμα και καρδιά δεν μιλούν πάντα την ίδια γλώσσα:
“Παύλε καπετάντσε, ντέκα κε για ουστάβις τβόγια βλάντα ζένα;” [4]
(Παύλε, καπετάνιε, πού θα αφήσεις την νέα γυναίκα σου;)
Θυμόμαστε οι παλαιότεροι Φλωρινιώτες τα γλέντια που ξεκινούσαν με το τραγούδι του Παύλου Μελά, όπως και τις γαμήλιες πομπές με την Ελληνική σημαία μπροστά, καύχημα των ντόπιων ότι δεν ενέδωσαν στην Εξαρχία.
Για τον Αγώνα μας έγραψαν ο Γεώργιος Μόδης στις περίφημες “Μακεδονικές Ιστορίες” του, και η Πηνελόπη Δέλτα στα “Μυστικά του βάλτου”. Αριστουργήματα λόγου, που ανέθρεψαν γενιές.
Οι Μακεδονομάχοι εικονίστηκαν στην λαϊκή ζωγραφική του Θεόφιλου και του Κόντογλου, απαθανατίστηκαν περήφανοι στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες της εποχής. Οι ανδριάντες τους κοσμούν τα χωριά και τις πολιτείες μας. Οδοί, χωριά και τοπωνύμια φέρουν το όνομά τους, συχνά δηλωτικά του τόπου της θυσίας τους.
Οι προφορικές διηγήσεις, καθώς παρέρχονται οι γενιές, μοιραία σβήνουν σιγά σιγά σαν απόηχος. Τα γραπτά όμως μένουν, και οφείλουμε να τα διδάσκουμε στις νέες γενιές, “για νὰ λένε˙ «Ἔχομεν ἀγῶνες πατρικούς, ἔχομεν θυσίες», … Καὶ νὰ μπαίνουν σὲ φιλοτιμίαν καὶ νὰ ἐργάζωνται εἰς τὸ καλό της πατρίδας τους, τῆς θρησκείας τους καὶ τῆς κοινωνίας.” [5]

Αποφώνηση – Το πνευματικο χρέος:
Ο Μακεδονικός Αγώνας δεν τελείωσε με την απελευθέρωση της Μακεδονίας το 1913. Έμειναν εκκρεμείς λογαριασμοί. Στην μαύρη Γερμανική κατοχή 1941-44 οι λογαριασμοί ξανάνοιξαν, με έντονη την Βουλγαρική παρουσία στην Φλώρινα με τον Κάλτσεφ και την “Οχράνα” του, που κόστισαν πολύ αίμα και πόνο στον λαό μας.
Όμως και σήμερα οφείλουμε να αγρυπνούμε. Το ΒΜΡΟ εξακολουθεί να ζει, αξιώνοντας μάλιστα πολιτικό ρόλο στα Βαλκάνια. Ακραίοι ανθελληνικοί εθνικισμοί αναδύονται και υποθάλπονται στην περιοχή μας κρυφά και φανερά.
Τώρα όμως η μορφή του αγώνα έχει αλλάξει. Ο Νέος Μακεδονικός Αγώνας δεν είναι πια με τουφέκια και με σφαίρες, αλλά με την ήπια ισχύ της φωτογόνου Ελληνικής Παιδείας, του ιστορικού μας βάθους, της πολιτισμικής εξωστρέφειας, της ενημέρωσης και της πειθούς, της οικονομικής κατίσχυσης, και της Διπλωματίας. Προπάντων όμως της Παιδείας!
Είμαστε μια παγκόσμια πολιτιστική υπερδύναμη, μην το ξεχνάμε ποτέ αυτό. Ο Ελληνισμός διαθέτει βαρύ πυρηνικό πνευματικό οπλοστάσιο, ικανό όχι βέβαια να κάψει, αλλά να φωτίσει 10 φορές όλη την Γη. Πρέπει να το απασφαλίσουμε και να το χρησιμοποιήσουμε.
Να μην ξεχνάμε τον Μεγαλέξανδρο. Δεν είμαστε βάρβαροι ώστε να κοκορευόμαστε για τον “τσαρ Αλεξάντρ Βελίκι”, επειδή -λέει- κατέκτησε όλο τον γνωστό κόσμο (και σε τι θα διέφερε τότε από τον Τζένκινς-Χαν;). Εμείς είμαστε Έλληνες και Ρωμιοί και σεμνυνόμαστε και τιμούμε τον Μέγα βασιλιά, τον προφητευμένο από αιώνες πριν, που φώτισε και εκπολίτισε όλη την οικουμένη, και που στον απόηχο αυτού του φωτισμού ζούμε ακόμα.
Να μην ξεχνάμε ότι στην Αχρίδα οι αγιογραφίες στον Άγιο Κλήμη και στον Όσιο Ναούμ Ελληνικά μιλούν. Στην Θεσσαλονίκη το ίδιο, σε όλη την Μακεδονία, στην Ηράκλεια, στους Φιλίππους, την Πέλλα, την Όλυνθο, παντού, και οι πέτρες Ελληνικά μιλούν. «Ἐὰν ἡμεῖς σιωπήσωμεν, οἱ λίθοι κεκράξονται» [6].
Να μην ξεχνάμε ότι στην δική μας περιοχή της Λυγκιστίδος, στις επιτύμβιες στήλες που βρίσκουν οι ανασκαφείς, Ελληνιστικές και Ρωμαϊκές, τα χαραγμένα ονόματα είναι Ελληνικά: Γλαύκος, Ολυμπία, Νίκη, Δημήτριος, Ελπίδα, Λυσίμαχος, Μύρων, Ζωπύρα, Ερμογένης, Κασσάνδρα… [7] Λοιπόν, αγαπητοί μου, και ας το χωνέψουν κάποιοι, … ΔΕΝ “κλαίμε σε ξένα μνήματα”! [8]
Να μην ξεχνάμε τις δυο πνευματικές μας πυρηνικές κεφαλές, τους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο, από την Θεσσαλονίκη (και όχι από το “Σολούν”) που φώτισαν τα σλαβικά βαρβαρικά στίφη, ανοίγοντας τους τον δρόμο για τον πολιτισμό και για μια θέση στην Ιστορία. Και μας πικραίνει πολύ όταν συχνά μας επιστρέφεται “ἀντί τοῦ μάννα χολή, ἀντί τοῦ ὕδατος ὄξος” [9]. Ας είναι… υπάρχει Θεός που βλέπει, υπάρχουν πνευματικοί νόμοι, υπάρχει και η Ιστορία που καταγράφει.
Να μην ξεχνάμε ότι μπροστά στην Ελληνική μας κληρονομιά υποκλίνεται με ευγνωμοσύνη και θαυμασμό όλη η πολιτισμένη ανθρωπότητα. Λέει χαρακτηριστικά ο μεγάλος Γκαίτε: «Was der Verstand und das Herz für den Menschen ist, ist Griechenland für die Menschheit» [10] -(Ό,τι είναι ο νους και η καρδιά για τον άνθρωπο, είναι η Ελλάδα για την ανθρωπότητα). Υπό αυτό το πρίσμα, σε τι πνευματικά σκοτάδια πρέπει να ζεις, ω άνθρωπε, ώστε να γλεντάς τραγουδώντας “Μπέγκαϊτε Γκρτσι” [11] -(φύγετε, Έλληνες); Και τι θα είχε απομείνει από τον κόσμο σου και τον πολιτισμό σου, αν εξέλειπαν οι Έλληνες; Ούτε καν “Αλεξάνταρ” δεν θα ήξερες να λες…
Να μην ξεχνάμε, τέλος, την παραίνεση του εθνικού μας ποιητή: «Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα, και θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδους μεγαλείο» [12]. Καλούμαστε να σηκώσουμε ως κληρονόμοι και επίγονοι το πνευματικό βάρος του Ελληνισμού. Καλούμαστε να ενεργοποιήσουμε τα πνευματικά μας υπερόπλα. Ο κόσμος διψάει για φως, διψάει για πνεύμα. Η Μακεδονία, ως προαγέτις του Ελληνισμού κάποτε φώτισε όλη την οικουμένη. Έχουμε ευθύνη να διατηρήσουμε και να τιμήσουμε αυτή την εθνική μνήμη. Έχουμε ευθύνη, και μπορούμε, αρκεί να υπάρχει νήφον φρόνημα και συμπαγής ομοψυχία. Να αγαπάμε την ευθύνη, να λέμε ότι ο καθένας μας έχει χρέος να σώσει την Μακεδονία [13].
Έχουμε ευθύνη. Η γοργόνα, η αδελφή του Μεγαλέξανδρου πάντα θα μας ρωτά εάν ακόμα ζει κι εμείς θα πρέπει να είμαστε σίγουροι τι να της απαντήσουμε.

— ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ —
Ομιλία για τον Μακεδονικό Αγώνα,
Φλώρινα, 19 Οκτωβρίου 2025
Από την κ.Παπαπανταζή Σμαράγδα, φιλόλογο της Αγγλικής γλώσσας,
του Πειραματικού Δημοτικού Σχολείου Φλώρινας.